De heerlijke smaak en geur van koffie is wereldwijd geliefd. Maar wat weten we eigenlijk over deze populaire drank die de smaakpapillen van de mens al eeuwenlang betovert? En wie heeft koffie ontdekt? In dit artikel nemen we je mee op reis naar het verleden van koffie. We onderzoeken de ontdekking van de koffieboon en hoe koffie wereldwijd werd omarmd. Van de opkomst van koffiehuizen tot de moderne koffiecultuur: ontdek hoe een kleine boon een onuitwisbare stempel op talloze samenlevingen heeft gedrukt.
De mysterieuze ontdekking van de koffieboon
Er gaan verschillende verhalen te ronde als het gaat om de ontdekking van de koffieboon en de koffie die daaruit ontstaan is. Het meest gangbare verhaal gaat 1500 jaar terug, toen een geitenhoeder uit Ethiopië met de naam Kaldi uit het dorp Kaffa opmerkte dat zijn schapen merkwaardig gedrag vertoonden na het eten van bepaalde bessen. De dieren werden uiterst energiek na het eten van deze bessen en vielen ‘s nachts niet meer in slaap. Zelfs schapen tellen werkte niet meer, dus vroeg Kaldi zich af wat voor stofje er in de bessen zat.
Kaldi vertelde aan de abt van de plaatselijke abdij over het vreemde gedrag van de schapen na het eten van de bessen, en gaf de geestelijke een handjevol van de bonen. De abt brouwde een drankje van de bessen en dronk het brouwsel, waarna hij urenlang wakker bleef als hij tot diep in de avond zijn gebeden deed. Dit wonderbaarlijke drankje was de eerste koffie en de cafeïne deed duidelijk zijn werk. De geestelijke vertelde de plaatselijke bevolking over de effecten van zijn drankje, waarna zijn verhaal over het zwarte goud als een lopend vuurtje richting Arabië ging1.
Koffie verovert het land van de Arabieren
Het verkwikkende drankje wist binnen korte tijd de Arabische wereld te veroveren. De heerlijke geuren van vers gebrande koffie was in de 15de eeuw voor het eerst in Jemen te ruiken. De bevolking was zo dol op het goedje dat ze zelf koffieplanten begonnen te telen. Door de vruchtbare grond in het land wisten boeren al snel koffiebonen van de hoogste kwaliteit te produceren en schoten de eerste koffiehuizen – de zogenoemde ‘qahveh khaneh’ – uit de grond. Koffie werd niet alleen gedronken om de smaak, maar het werd een drankje van gezelligheid en verbroedering.
Koffie werd gedronken door bezoekers van lokale feesten, waarbij de feestgangers uiteraard onvermoeid tot laat in de nacht doorgingen. De geur van koffie vermengde zich met de geuren van lokale specerijen, gerechten en het lachen van de bewoners van steden en dorpen. De ouderen van de lokale bevolking kwamen samen in koffiehuizen en wisselden kennis uit terwijl ze bordspelletjes speelden. Het zwarte goud, koffie, kreeg een platina status in de Arabische wereld en werd ook wel de ‘wijn van Arabië’ genoemd. Het is dan ook niet vreemd dat koffie al snel de rest van de wereld ging veroveren1.
Van Arabië naar Europa
De rijke aroma en de mystieke smaak van koffie werd door islamitische pelgrims vermeld in geschriften die ze hadden opgetekend tijdens hun pelgrimstochten naar Mekka. Veel van deze pelgrims woonden in Europa en vertelden na hun thuiskomst over de smaak van het zwarte drankje in Arabië, dat de interesse wekte van handelaren en ontdekkingsreizigers. Het waren de Italianen die vervolgens het Midden-oosten gingen verkennen en rijkdommen zoals specerijen en koffie introduceerden in hun thuisland. De eerste koffie werd in de 17de eeuw geïntroduceerd in Venetië, maar dat had destijds best wat voeten in de aarde.
Een zwart drankje dat mensen uit hun slaap houdt. Dat deed het in het door de kerk geregeerde Italië in 1615 in eerste instantie niet goed. Koffie werd gezien als het werk van Satan. Het goedje werd door Venetiaanse geestelijken gezien als ‘de bittere uitvinding van de duivel’. Het was de paus uit die tijd – Paus Clemens VIII – die met zijn heilige zegen de immense populariteit van koffie in Europa een boost gaf. Naar verluidt was hij na het drinken van een slokje koffie helemaal verknocht geraakt aan het mysterieuze drankje. Vanaf dat moment was koffie klaar om Europa te veroveren.
Toen de paus zijn zegen had gegeven, stonden handelaren in de rij om koffie te importeren. Na Italië introduceerden ook andere grote Europese steden het zwarte goud aan de bevolking. In Nederland, Oostenrijk, Frankrijk en Duitsland werd koffie al snel het meest gedronken drankje. Ondernemers grepen hun kans en openden koffiehuizen en andere etablissementen waarin koffie centraal stond. Wij kennen Engeland als het ‘land van de thee’, maar het was voornamelijk koffie dat in het 17de eeuws Londen werd geserveerd. Het beroemde Britse bedrijf Lloyd’s of London begon ooit als koffiehuis, dat destijds de naam ‘Edward Lloyd’s Coffee House’ droeg2.
Koffie in de Nederlandse koloniën
Toen de populariteit van koffie in Europa tot ongekende hoogten steeg, barstte er een felle concurrentiestrijd tussen handelaren van het zwarte goud. Nederland stond in de 17de eeuw aan de absolute top van de wereldwijde handel in alles wat geld opbracht. Het is dus niet vreemd dat Nederlanders graag koffieplantages in Nederlandse koloniën wilden bewerkstelligen. Het oog van deze handelaren viel in eerste instantie op India, maar die oogsten mislukten keer op keer. Toen ze het later op het Indonesische eiland Java probeerden, kregen ze een goudmijn in handen.
De vruchtbare grond van Batavia, dat op Java was gevestigd, bleek perfect voor de koffieplant, waarna er al snel talloze koffieplantages werden gerealiseerd. In de tweede helft van de 17de eeuw was Nederland de grootste koffiehandelaar ter wereld en wist zonder moeite de koffiemarkt te domineren. Later werden er ook plantages gerealiseerd op Sumatra en Celebes. Tot op de dag van vandaag kennen we de Arabica en de Robusta koffieboon.
Laatstgenoemde werd destijds veel verhandeld omdat koffieplant ‘coffea arabica’ (bekend van de arabica bonen) werd bedreigd door een schimmel. Veel handelaren besloten toen om over te stappen op robusta bonen. Arabica koffie is tot op heden veruit nog steeds favoriet. Indonesië heeft tot op heden veel plantages waar koffie wordt verbouwd.
De wereldwijde verspreiding van de koffieboon
Koffie dat afkomstig is uit de Caraïben, Zuid- en Midden-Amerika heeft een opmerkelijke geschiedenis. Het begin van dit verhaal startte in Amsterdam, toen de burgemeester van onze hoofdstad een koffieplant schonk aan koning Lodewijk XIV van Frankrijk. De vorst gaf de plant een plekje in de Koninklijke Botanische Tuin in Parijs. Toen Gabriel de Clieu tien jaar later de oversteek naar Martinique maakte, nam hij een stekje van de koffieplant mee, die hij tijdens de reis wist te beschermen tegen de onverbiddelijke elementen. Tussen deze stormen door probeerden piraten zijn schip ook nog te enteren, maar dat mislukte, waarna Clieu en de koffieplant veilig op Martinique wisten aan te meren.
Op Martinique, een departement van Frankrijk, deed de koffieplant het perfect. Deze plant stond aan de basis van de groei van meer dan 18 miljoen koffieplanten op het eiland. Alle koffieplanten in de Caraïben, Zuid- en Midden Amerika zijn afkomstig van deze ene zaailing. Missionarissen, handelaren en kolonisten reisden in die periode massaal naar gebieden waar koffieplantages stonden, om zo koffiezaden naar nieuwe gebieden te brengen. In de loop van de eeuwen werden overal plantages opgezet. Tegen het einde van de 18de eeuw had koffie de hele wereld veroverd en is tot op de dag van vandaag een product waar jaarlijks miljarden mee worden verdiend. Sommige werelddelen waar koffie wordt gemaakt staan bekend om de uitmuntende kwaliteit, zoals koffie uit Latijns-Amerika. Guatemala, Colombia, Brazilië en Peru staan bijvoorbeeld bekend om de heerlijke koffie. Deze landen vallen onder de zogenoemde ‘coffee belt’, dat zijn landen rond de evenaar die bekend staan om de productie van koffie.
Koffiehuizen in Europa
Toen koffie razend populair werd in Europa schoten aan het begin van de 17de eeuw ook de vele koffiehuizen als paddenstoelen uit de grond. De combinatie van koffie en socializen was goud voor ondernemers. De eerste koffiehuizen in Europa werden in Italië geopend, het land waar koffie als eerste in Europa werd geïntroduceerd. Al snel volgden Engeland, Parijs en Wenen in een tijdsbestek van enkele tientallen jaren.
Een koffiehuis in Europa werd niet alleen gebruikt om koffie te kopen en te drinken. Het was de plek waar zaken werden gedaan, intellectuele discussies werden gehouden en verschillende culturen samenkwamen. Mensen uit alle lagen van de bevolking kwamen er samen, van doodgewone arbeiders tot politieke figuren. Café Central in Wenen wordt bijvoorbeeld nog steeds in een adem genoemd met Sigmund Freud, die er graag kwam om ideeën uit te wisselen.
De bereiding van koffie in Europa
Tegenwoordig is koffie niet meer weg te denken uit vrijwel elke maatschappij ter wereld. De manier waarop koffie wordt bereid verschilt wel sterk per land. In de oudere koffiehuizen werd koffie elke ochtend gezet met een filter. De bonen werden destijds met vijzels vermaken en de bonen werden boven een open vuur geroosterd. De koffie die in de ochtend werd gemaakt, werd de hele dag gedronken. Koude koffie werd in de middag weer opgewarmd. Nederlanders die verre zeereizen maakten zetten hun koffie zonder het te verhitten. Deze koude methode van koffiezetten is in Azië nog steeds populair en heet om de bovenstaande reden ‘Dutch Coffee’3.
Koffie heeft van nature een bittere smaak, iets wat in Europa niet echt werd gewaardeerd. Toen koffie in ons continent werd geïntroduceerd was men weg van de verkwikkende werking van het goedje, maar de bittere smaak viel niet in de smaak. Het resultaat? De oprichting van vele suikerplantages. Deze plantages hebben in de huidige tijdsgeest weer een bittere nasmaak omdat er destijds vele slaven werden gekocht en verkocht om hen te laten werken op deze suikerplantages. Hoewel de invloed van de slavenhandel met betrekking tot koffie destijds nauw met elkaar verweven waren, werd er ook in Afrika veel koffie verbouwd, zoals in Kenia.
De opkomst van instant koffie
We kennen allemaal koffie uit een potje. Een paar scheppen instant koffie in een mok, beetje kokend water erbij en klaar. Deze vorm van koffiezetten heeft zijn oorsprong in het begin van de 20ste eeuw, toen het bedrijf Hills Bros. geroosterde koffie vacuüm verpakt in blikken begon te verkopen. Dit bedrijf bestaat overigens nog steeds. Deze manier van het verpakken en verkopen van koffie luidde eerst in Amerika een ware koffie-revolutie in. Kleinere traditionele branderijen sloten langzaam maar zeker noodgedwongen hun deuren.
Gemak dient de mens, zo was de gedachte. Toen instant koffie werd doorontwikkeld werd het razend populair. Het langzame brouwproces was niet meer nodig, want het gemak van deze wijze van koffiezetten had voor veel mensen grote voordelen. Mensen die onderweg waren konden snel een bakkie maken, maar ook soldaten die tijdens de oorlog koffie wilden drinken hoefden alleen maar wat korrels of poeder in een kom te doen en er heet water bij te gooien. Deze snelle en gemakkelijke manier van het bereiden van koffie is tot op de dag van vandaag populair onder veel mensen, maar de ontwikkeling rondom het zetten van koffie staat niet stil.
De ontwikkeling van de espressomachine
Instant koffie was een snelle en effectieve manier van koffiezetten, maar een ouderwetse bak gebrouwde koffie smaakt altijd nog beter dan die gevriesdroogde korrels die met heet water tot koffie worden verwezenlijkt. Toen koffie steeds populairder werd, zullen uitvinders ongetwijfeld gebruik van het goedje hebben gemaakt om langer wakker te blijven tijdens het bedenken van hun creaties. Een van deze uitvindingen is de espressomachine. Tegenwoordig hebben de meeste mensen een dergelijk apparaat in huis, maar dat was in 1884 wel anders. In dat jaar vroeg de Italiaanse Angelo Moriondo patent aan op de eerste espressomachine.
Zijn machine was in staat om door middel van stoomdruk koffie te zetten. De traditionele manier van het brouwen van koffie was tijdrovend en zijn machine moest dit proces versnellen. Het was echter niet Moriondo, maar Desiderio Pavioni die zijn patent kocht en de espressomachine doorontwikkelde. Hij wist met zijn machine hoge ogen te gooien tijdens de Milan Faire in 1906, waar hij de machine aan het publiek presenteerde. De term ‘café espresso’ is door hem bedacht, wat letterlijk ‘uitgedrukte koffie’ betekent.
Het was destijds echter alleen mogelijk om kleine kopjes filterkoffie uit het apparaat te laten komen. Daar bracht de Italiaanse Achille Gaggia in 1946 verandering in door een machine op de markt te brengen die niet alleen meer koffie per keer kon produceren, maar ook een romige smaak aan de koffie gaf. Dit apparaat stond aan de basis van de espressomachines zoals wij die vandaag de dag kennen. De ontwikkeling van de espressomachine staat nooit stil, ontwikkelaars zijn continu bezig met het verzinnen van nog betere machines.
De drie tijdsgolven van koffie
De geschiedenis van koffie is vrij complex en moeilijk weer te geven in een enkel bericht. De reden waarom de evolutie van deze drank continu in beweging blijft komt door het feit dat de koffiecultuur altijd verandert, en heeft in het verleden ook verschillende transformaties heeft ondergaan. Niet alle koffiekenners zijn het eens over de indeling van de verschillende koffie waves. Sommige beweren dat er vijf golven zijn, maar wij beperken ons tot drie golven, puur om het feit dat koffiekenners het unaniem eens zijn over de eerste drie golven4.
- De eerste golf (1800 – 1970)
- Koffie werd wereldwijd razend populair en wordt door mensen uit alle lagen van de bevolking gedronken.
- In deze periode werd koffie vooral geproduceerd voor elk huishouden. Vooral de cafeïne in de koffie was voor de meeste mensen reden om het te kopen.
- De grote bedrijven die koffie massaal verkochten waren maxwell House, Mr. Coffee, Nescafé en Hill Bros.
- De tweede golf (1970 – 2000)
- In 1970 kreeg Starbucks steeds meer invloed en wist door middel van slimme marketing de koffie industrie langzaam te veranderen
- Door deze veranderingen gingen mensen minder waarde hechten aan de cafeïne in de koffie en meer aan de smaak en kwaliteit.Moderne
- koffiehuizen werden plekken waar talloze varianten koffie werden gecombineerd met het onderhouden van sociale contacten.
- Namen zoals Starbucks, Peet’s Coffe & Tea, George Howell en Howard Schultz zijn onlosmakelijk verbonden met koffie.
- De derde golf (2000 – heden)
- Koffie werd wereldwijd razend populair en wordt door mensen uit alle lagen van de bevolking gedronken.
- In deze periode werd koffie vooral geproduceerd voor elk huishouden. Vooral de cafeïne in de koffie was voor de meeste mensen reden om het te kopen.
- De grote bedrijven die koffie massaal verkochten waren maxwell House, Mr. Coffee, Nescafé en Hill Bros.
Samenvatting: wat heb je geleerd?
Koffie heeft een rijke geschiedenis die ruim 1500 jaar teruggaat. De koffieboon heeft door de tijd een wereldwijde reis afgelegd en een onuitwisbare stempel gedrukt op onze manier van leven. Koffie is niet alleen maar een drankje, het is een manier van leven. De reis begon in Ethiopië, maar koffie wist al snel de hele wereld te veroveren. Het is op ruwe olie na het meest verhandelde exportproduct ter wereld. Koffie heeft in veel culturen een prominente sociale en culturele rol.
De koffieplant groeit tegenwoordig overal ter wereld. De koffieboon is het magische product dat mensen passie, innovatie, wijsheid en ontdekking brengt. Sommige economieën zijn beroemd vanwege de goede kwaliteit koffie, dat komt doordat deze geliefde drank door de hele wereld wordt omarmd. Achter elk kopje koffie schuilt een verhaal. Van de geur van vers gebrande koffie in Jemen tot een bakje koffie uit de automaat op ons werk; koffie verwarmt onze harten en brengt ons samen.
Heb je vragen?
Koffie werd niet ‘uitgevonden’, maar volgens legendes ontdekte een Ethiopische geitenhoeder genaamd Kaldi de koffiebes.
Avontuurlijke Europese reizigers die het Midden-Oosten verkenden, introduceerden koffie in Europa.
Koffie heeft zijn oorsprong in Ethiopië.
Vroeger werd koffie boven een open vuur geroosterd, daarna vermalen en opgegoten
De Nederlanders verkregen koffiezaailingen in de 17e eeuw en begonnen met de teelt ervan in hun koloniën, zoals Java in Indonesië.
Geef een reactie